Het oude Egypte: bakermat van het jonge Christendom

De Egyptische cultuur domineerde gedurende vele duizenden jaren het gebied rond de Middellandse Zee. Tijdens haar bloeiperiode kwamen gigantische bouwwerken tot stand en ontwikkelde de Egyptische mythologie, literatuur en beeldhouwkunst zich tot ongekende hoogte. Wanneer Egypte later een vazalstaat wordt onder Assyrië en Perzië, opent het rijk haar deuren voor Grieken en Joden die de ballingschap willen ontvluchten en komt wederom cultureel tot grote bloei. Onder het bewind van de Ptolomaërs wordt Alexandrië, de door Alexander de grote gestichte ‘stad der steden’, het geestelijke centrum van het Middellandse Zeegebied. De Romeinen tenslotte arriveren vrijwel tegelijk met het Christendom in Egypte en zullen uiteindelijk één vorm hiervan, het zogenaamde Katholieke Christendom in het jaar 391 als staatsgodsdienst invoeren. Kort daarna worden alle heidense tempels gesloten en grotendeels verwoest.

De manier waarop de Joodse en Griekse cultuur mee aan de basis lagen van het oudste Christendom is vandaag de dag zo goed als volledig in kaart gebracht. De gedachte dat ook de Egyptische cultuur hier zeer nadrukkelijk op moet gewogen hebben ligt eigenlijk voor de hand. In zijn nieuwste boek doet theoloog Tjeu Van Den Berk een poging om enkele van de meest opmerkelijke raakvlakken tussen de oeroude Egyptische cultuur en het jonge Christendom te schetsen. 

Als belangrijkste parallel plaatst Tjeu Van Den Berk de maagdelijke geboorte van Jezus naast de geboorte van farao Hatsjepsoet, dochter van de maagd Ahmes en oppergod Amon-Ra. Verder ziet hij zeer opmerkelijke overeenkomsten tussen de Osirismythe en de heropstanding van Christus, vooral voor wat betreft hun doortocht door het dodenrijk, hun plaats in het oordeel over de doden en de manier waarop deze gebeurtenissen ritueel herdacht werden. Andere opmerkelijke overeenkomsten met het oude Egypte zijn het idee van Triniteit, de inwijding in mysteriën zoals die ook leefde in de gnostiek, de Egyptische God Seth die ook gekruisigd wordt afgebeeld en de vele parallellen tussen Lazarus en Osiris en tussen Maria en Isis.

Tjeu Van Den Berk speelt graag met de Jungiaanse denkpiste dat veel van deze overeenkomsten te reduceren zijn tot een universele archetypes. Toch slaagt hij er ook in om op overtuigende wijze de alomtegenwoordigheid van de Egyptische cultuur in de vroege Joods-Christelijke wereld aan te tonen. Voorlopig blijft wel de vraag open of de Egyptische mythologie zich op een onbewuste manier in de Christelijke verhalen heeft genesteld, of dat dit eerder een bewuste overname is geweest om aan te tonen dat Christus dwars door alle bestaande tradities heen het evangelie in de wereld heeft gebracht. Achteraf zou deze laag dan in de vergetelheid zijn gekomen en is de Christelijke versie een zelfstandig gaan leiden. 

Hoewel het confronterend is om het mythologische karakter van de oudste Christelijke verhalen verder ontrafeld te zien, brengen bovenstaande parallellen ook heel wat beelden terug tot leven door ze in perspectief te plaatsen. Hopelijk volgen in het spoor van Tjeu Van Den Berk nog meer van deze prikkelende en confronterende teksten. 

Tjeu van den Berk, Het oude Egypte: bakermat van het jonge Christendom, Uitgeverij Meinema, Zoetermeer, 2011, 281 blz., 22,50 euro, ISBN 978-90-289-6504-1.